A jak Alleluja i Z jak Zmartwychwstanie. Co to jest improperia? Co robi się z zeszłorocznymi olejami świętymi? Czym różni się Wielka Sobota od Wigilii Paschalnej i kiedy tak naprawdę zaczyna się Triduum Paschalne, czyli mały słowniczek wielkanocny (w tradycji Kościoła katolickiego).
A jak Alleluja
Alleluja to jedno z najczęściej powtarzanych słów w okresie Wielkanocy. Zawierają go niemal wszystkie pieśni sławiące zmartwychwstałego Jezusa. Alleluja znaczy „chwalcie Pana”, ale jest to też okrzyk radości z powodu zmartwychwstania Chrystusa, dziękczynienie za otrzymane łaski.
B jak baranek wielkanocny
Baranek z czerwoną chorągwią to symbol zmartwychwstałego, a więc zwycięskiego Chrystusa. Tytułu Baranek Boży (łac. Agnus Dei) używał wobec Jezusa Jan Chrzciciel. Jest to odwołanie do Starego Testamentu, gdzie Bogu składano ofiarę z baranka. Baranek Boży symbolizuje ofiarę jaką poniósł Jezus dla odkupienia ludzkości (Iz 53, 7). Ten znak łagodności i pokory jest prawdziwym symbolem Wielkanocy.
C jak ciemnica
Ciemnica upamiętnia uwięzienie Jezusa przed śmiercią. Zazwyczaj jest to kaplica do której po zakończeniu Mszy Świętej Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek przenosi się Najświętszy Sakrament, gdzie do późnych godzin nocnych i przez cały Wielki Piątek trwa jego adoracja. W tym czasie tabernakulum w kościele pozostaje otwarte i puste, a wieczna lampka zgaszona.
W kościele katolickim droga krzyżowa to nabożeństwo wielkopostne symbolicznie odtwarzające drogę Chrystusa na śmierć i złożenie go do grobu. W świątyniach zazwyczaj znajdują się obrazy lub rzeźby lub przedstawiające kolejne czternaście (liczbę ustalono w XVII wieku) etapów z ostatnich dni Jezusa, są to tzw. stacje drogi krzyżowej. W czasie nabożeństwa wierni często idą za kapłanem i ministrantami, którzy niosą krzyż. Zatrzymują się przy kolejnych stacjach, gdzie następują rozważania nad cierpieniem Jezusa, medytacje nad prawdą, miłością itp. W ten sposób wierni oddają też cześć Chrystusowi. Coraz bardziej popularne stają się drogi krzyżowe odprawiane na ulicach miast. Tradycja odprawiania tego nabożeństwa wywodzi się z Jerozolimy, a w Polsce została rozpowszechniona w średniowieczu przez franciszkanów. Nazwa droga krzyżowa używana jest też w odniesieniu do samej męki Jezusa.
E jak Exsultet
Exsultet, czyli orędzie paschalne zaczynające się od słów „Weselcie się już zastępy Aniołów w niebie…” Exsultet śpiewany jest Wielką Sobotę, po procesji do ołtarza z zapalonym paschałem. Pieśń podkreśla wspaniałość Bożego dzieła odkupienia świata, począwszy od grzechu Adama, aż do zbawienia, które dokonało się w Chrystusie. Orędzie zawiera m. in. pochwałę ofiary Jezusa oraz dziękczynienie za Jego zmartwychwstanie i wybawienie ludzkości z grzechu.
G jak Grób Pański
Różne są miejsca usytuowania w świątyniach symbolicznego grobu Jezusa, różna jest także jego oprawa plastyczna. Niezmiennie jednak w jego centrum umieszcza się figurę zmarłego Chrystusa. Jednakże najważniejszym elementem Bożego Grobu jest monstrancja z Najświętszym Sakramentem okryta przeźroczystym welonem, na pamiątkę całunu w jaki zawinięto ciało Jezusa. Po zakończeniu liturgii Wielkiego Piątku, aż do rozpoczęcia Wigilii Paschalnej przy Grobie Pańskim trwa adoracja.
I jak improperia
Adoracji krzyża podczas liturgii Wielkiego Piątku towarzyszą śpiewy zwane improperiami (łac. skargi, wyrzuty, narzekania). W Polsce najpopularniejszą improperią jest staropolska pieśń „Ludu, mój ludu . Jej tekst nawiązuje do pism proroków i zestawia dobrodziejstwa wyświadczone przez cierpiącego Jezusa z ludzką niewdzięcznością.
K jak krzyżmo
Krzyżmo to olej (mieszanina oliwy i balsamu) używany do namaszczania przy udzielaniu niektórych sakramentów, konsekracji biskupów oraz przy konsekracji kościołów i ołtarzy. Namaszczenie krzyżmem oznacza uzdrowienie, jest znakiem obfitości i radości. Jego poświęcenie następuje raz w roku w Wielki Czwartek podczas Mszy Krzyżma Świętego sprawowanej przez biskupa w kościele katedralnym. Po zakończeniu uroczystości kapłani zabierają nowe oleje do swoich parafii, a stare spalają.
L jak Liturgia Męki Pańskiej
Wielki Piątek w tradycji katolickiej jest dniem śmierci Chrystusa na krzyżu. Jest to jedyny dzień w roku, w którym nie sprawuje się Mszy Świętej. Jednakże, aby umożliwić wiernym przyjęcie Komunii Świętej i przypomnieć cierpienia Jezusa, w Wielki Piątek odbywa się Liturgia Męki Pańskiej. W jej trakcie po czytaniach z Pisma Świętego i modlitwie wiernych następuje adoracja krzyża, a potem Komunia Święta i procesja do Grobu Pańskiego. W wielu kościołach Liturgię Męki Pańskiej poprzedza droga krzyżowa, a podczas późniejszej adoracji odśpiewywane są wszystkie trzy części Gorzkich Żali (pieśni o męce Jezusa).
M jak Msza Wieczerzy Pańskiej
Wieczorem w Wielki Czwartek ma miejsce jedyna tego dnia msza święta. Upamiętnia ona ostatnią wieczerzę Jezusa z uczniami podczas której ustanowione zostały sakramenty Eucharystii i Kapłaństwa. W trakcie Mszy Wieczerzy Pańskiej podczas śpiewu Chwała na wysokości biją wszystkie dzwony w świątyni, które zaraz potem wraz z organami milkną, aż do Wigilii Paschalnej. Po zakończeniu mszy Najświętszy Sakrament zostaje przeniesiony do ciemnicy, tabernakulum pozostaje otwarte, a z ołtarza zdejmuje się świece, mszał, krzyż i obrusy.
N jak Niedziela Zmartwychwstania Pańskiego
Niedziela Zmartwychwstania Pańskiego, zwana też Wielką Niedzielą, jest ostatnim dniem Triduum Paschalnego i jednocześnie pierwszym dniem świąt wielkanocnych. W wielu kościołach tego dnia o poranku odbywa się msza rezurekcyjna, wieszcząca światu nowinę o zmartwychwstaniu Jezusa. W polskiej tradycji, po rezurekcji zasiada się do uroczystego śniadania wielkanocnego podczas którego następuje dzielenie się święconką z koszyczka. Na stole tego dnia nie może zabraknąć baranka, jajek, wędlin oraz wielkanocnych bab i mazurków.
P jak Paschał
Co roku wieczorem w Wielką Sobotę przy kościołach święci się ogień od którego zapala się później dużą świecę z pszczelego wosku zwaną właśnie paschałem. Świeca ta symbolizuje zmartwychwstałego Chrystusa. Bieżąca data i litery Α (alfa) i Ω (omega) znajdujące się na paschale oznaczają, że czas i wieczność należą do Boga, On jest początkiem i końcem.
Obrzęd poświęcenia ognia i zapalenia paschału w Wigilię Paschalną nazywa się liturgią światła. Na świecy paschalnej kapłan kreśli krzyż i wbija w paschał pięć gwoździ (gron) symbolizujących rany Chrystusa. Następnie w procesji zapalona świeca jest wnoszona do kościoła z trzykrotnym śpiewem „Światło Chrystusa”. Uczestnicy liturgii zapalają swoje świece od paschału, który następnie się okadza. Światło świecy paschalnej odwołuje się do Jezusa, który rozprasza mroki ludzkiego życia, nadając mu sens, a także do stworzenia świata kiedy w mrokach ciemności rozbłysła światłość.
R jak rezurekcja
Rezurekcja to uroczysta msza święta połączona z procesją, która obwieszcza światu dobrą nowinę o zmartwychwstaniu Chrystusa (łac. resurrectio oznacza zmartwychwstanie). Zazwyczaj jest ona odprawiana wcześnie rano w Niedzielę Zmartwychwstania, jednakże w niektórych kościołach nabożeństwo to ma miejsce jeszcze wieczorem w sobotę po zakończeniu Liturgii Wigilii Paschalnej. Procesja rezurekcyjna, na której czele niesiona jest figura zmartwychwstałego Jezusa oraz krzyż ozdobiony stułą, zazwyczaj trzykrotnie okrąża kościół. Towarzyszy temu bicie dzwonów oraz śpiew pieśni wielkanocnych. Przed rozpoczęciem późniejszej mszy świętej w kościele odśpiewywane jest uroczyste Te Deum (hymn sławiący Boga).
S jak straż grobowa
Od Wielkiego Piątku po południu do rezurekcji w Niedzielę Wielkanocną w kościołach przy grobach Pańskich stoją wartownicy. Różne są nazwy, stroje i tradycje straży grobowej. W większości świątyń wartę pełnią strażacy w galowych mundurach. Zwyczaju stawiania warty przy grobie Jezusa zapewne trzeba upatrywać w Ewangelii. Kapłani i faryzeusze pamiętali zapowiedź Chrystusa o zmartwychwstaniu. Obawiali się, że uczniowie Jezusa mogą w nocy wykraść ciało swojego Mistrza i później mówić, że ten powstał z martwych. Dlatego też przy grobie Jezusa postawiono straż.
Ś jak święconka
Dawniej wszystko co miało znaleźć się na wielkanocnym stole musiało zostać poświęcone, dlatego święcenie potraw w Wielką Sobotę przed Wielkanocą odbywało się w domach. Z czasem zaczęto chodzić z koszykami do kościoła, dziś w wielu miastach panuje nowy zwyczaj święcenia: przed kościołem, gdzie na wystawionych stołach na czas obrzędu stawia się koszyki ze święconką.
Wiklinowy koszyczek z białą serwetką przystraja się bukszpanem lub barwinkiem. W środku nie może zabraknąć symbolu zmartwychwstałego Chrystusa, czyli baranka (najczęściej cukrowego lub pieczonego z ciasta w specjalnych formach). Ozdobą każdej święconki są kolorowe pisanki, jajka symbolizujące nowe życie i zwycięstwo życia nad śmiercią. W wielkanocnym koszyku powinna też znaleźć się chroniąca przed zepsuciem sól, chleb, wędlina, chrzan (lub ćwikła), wędliny, ciasta świąteczne.
Święconym nazywane jest też uroczyste wielkanocne śniadanie, na którym nie powinno zabraknąć pokarmów, które dzień wcześniej zanieśliśmy do kościoła.
T jak Triduum Paschalne
Triduum Pachalnego to trzy dni (łac. triduum oznacza trzy dni) liczone według żydowskiego kalendarza od Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek wieczorem do nieszporów w Niedzielę Zmartwychwstania. W tym czasie Kościół wspomina najważniejsze wydarzenia w swojej historii mękę, śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa.
U jak umycie nóg
W Wielki Czwartek w niektórych kościołach ksiądz sprawujący liturgię symbolicznie myje nogi dwunastu ubogim mężczyznom. Obrzęd ten (tzw. Mandatum) nawiązuje do Ewangelii (J 13,1-15) i symbolizuje postawę ofiarnej służby, pokory i miłości jaką powinni kierować się chrześcijanie.
W jak Wigilia Paschalna
Sprawowana w Wielką Sobotę wieczorem Wigilia Paschalna rozpoczyna Wielkanoc, najważniejsze święto w kościele katolickim. Zgodnie z żydowską symboliką nowy dzień rozpoczyna się po zachodzie słońca. Tak więc wieczorna liturgia sprawowana w dzień poprzedzający Niedzielę Zmartwychwstania nie jest już częścią Wielkiej Soboty, kiedy to adoruje się zmarłego Chrystusa w grobie. Wigilię Paschalną rozpoczyna obrzęd poświęcenia ognia i paschału. Po procesji do kościoła i odśpiewaniu Orędzia Wielkanocnego następują czytania z Pisma Świętego i modlitwy poprzetykane psalmami, a w trakcie śpiewu „Chwała na wysokości” rozbrzmiewają milczące od Wielkiego Czwartku dzwony. Później następuje odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych i błogosławieństwo wody, a także Eucharystia. Ostatnią częścią Wigilii Paschalnej jest Procesja Rezurekcyjna, która może odbyć się dopiero w niedzielę o świcie.
W jak Wielki Tydzień
Pierwsze wzmianki o świętowaniu Wielkiego Tygodnia pochodzą z IV wieku. W tradycji katolickiej jest to czas upamiętniający ostatnie dni Jezusa. Wielki Tydzień rozpoczyna się w Niedzielę Palmową, w którą wspomina się uroczysty wjazd Jezusa do Jerozolimy, a kończy w Niedzielę Zmartwychwstania. Jego najważniejszą część stanowi Triduum Paschalne.
Z jak zmartwychwstanie
Opisane w Ewangeliach zmartwychwstanie Jezusa jest głównym dogmatem wiary chrześcijańskiej, dającym nadzieję na życie wieczne.
