Po raz pierwszy w źródłach pisanych nazwa Małopolska (w wersji łacińskiej „Polonia Minor”) pojawia się w roku 1411. Nazwa mogła sugerować (poza oczywistym dla nas, współczesnych opisem wielkości terytorium) Polskę młodszą, rozszerzoną, niejako w opozycji do Wielkopolski – łac. „Polonia Maior”.
Państwotwórczą rolę Małopolski podkreśla jej łacińska dewiza: „Mater et Metropolis Omnium Terrarum Poloniae”. W tłumaczeniu na język polski oznacza ona „Matka i Stolica wszystkich ziem Polski”. Herbem Małopolski był orzeł biały w koronie, identyczny z herbem Króla i Królestwa Polskiego. W Średniowieczu podkreślało to znaczenie tych ziem pośród wszystkich ziem Królestwa.

Region ten od dawna składał się z trzech województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego. Świadczy o tym lektura Marcina Kromera, XVI-wiecznego autora opisującego Polskę, jak również XVII-wieczne opracowanie Szymona Staropolskiego znane pod nazwą „Polonia sive status Regni Poloniae descripto” („Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego”).
W takim kształcie terytorialnym Małopolska istniała w I Rzeczypospolitej, a przestała funkcjonować w wyniku procesów historyczno-politycznych w wieku XVIII i XIX. Główną, destrukcyjną rolę odegrały tutaj rozbiory, które nadal wpływają bezpośrednio na świadomość współczesnych Małopolan. Dla zilustrowania problemu można zapytać o to czy Lublinianie lub Radomianie czują się Małopolanami? Ta część Małopolski w okresie rozbiorów znalazła się w Królestwie Kongresowym i wydaje się, że straciła poczucie przynależności. Innym przykładem może być wpływ zaboru austriackiego na część terenów dawnego województwa ruskiego leżących nad Sanem. Kiedyś nie zaliczano ich do Małopolski, a obecnie wielu je tak traktuje (jest to jeden z problemów związanych z częstym utożsamianiem austriackiej Galicji z Małopolską).

Małopolska, rozumiana jako dzielnica obejmująca trzy wspomniane wcześniej województwa, funkcjonowała zarówno w ówczesnej literaturze, jak i w mowie potocznej. Ludzi pochodzących z tych województw określano „Małopolanami”. Nazwą Małopolska posługiwano się również na gruncie państwowym, prawnym. Przez stulecia stanowiła ona całość zarówno w sensie kulturowym, ekonomicznym jak i politycznym, innymi słowy jest klasycznym regionem historycznym i kulturowym.

Małopolska to nie tylko jedno województwo. To region historyczno-kulturowy obejmujący południowo-wschodnią część Polski (m.in. Podkarpacie, Lubelszczyznę, Ziemię Sandomierską, Kielecką, Radomską oraz wschodnią część województwa śląskiego).

Świadomi skomplikowanych procesów historycznych, politycznych i kulturowych roboczo przyjęliśmy za obszar Małopolski uważać obszar województw I Rzeczpospolitej: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego wraz z częścią dawnego województwa ruskiego.