Reforma przyszła z Wiednia
W Galicji, w 1784 r., władze austriackie przeprowadziły reformę mającą uporządkować i usystematyzować podział miast, a także odebrać przywileje miejskie tym osadom, które w rzeczywistości były wsiami, a ich miejskość pozostawała jedynie na papierze. Przeprowadzona reforma nie była szykanami ze strony władzy zaborczej ani także nie miała żadnego znaczenia politycznego, po prostu dostosowywała zastaną sytuację miejską do klasyfikacji obowiązującej wówczas w wielonarodowej monarchii habsburskiej. Dokonano wówczas podziału miast na trzy główne kategorie. Do klasy pierwszej – miast krajowych, zaliczono tylko dwa – stołeczny Lwów i Kraków, do drugiej – miast właściwych – zaliczono dawne miasta królewskie, a w trzeciej kategorii – miasteczek – znalazły się dawne miasta municypalne. Aby znaleźć się w kategorii miast, władze miejskie musiały udowodnić urzędnikom namiestnictwa, iż miejscowość jest rzeczywiście miastem królewskim, a samo miasto jest centrum lokalnego życia społeczno-gospodarczego.
Powstała wówczas kategoria miasteczko, nie znana dotąd formalnie w Polsce, wymaga krótkiego zdefiniowania. Owo miasteczko, w rozumieniu ustawy z 1784 roku, to miejscowość posiadająca formalnie status miasta – przywileje miejskie (lokacyjny, jarmarczny, czy też prawo składu), ale nie oddziałująca na lokalną sferę społeczno-gospodarczą, nie mająca dużego znaczenia w skali cyrkułu. Miasteczko zatem mimo, że posiadało średniowieczny układ zabudowy i status prawny, wynikający z zasad prawa magdeburskiego, pozbawione było zazwyczaj możliwości rozwojowych. Pomimo posiadanych praw miejskich było miastem jedynie z nazwy, herbu i przywileju. Osada tego typu prowadziła życie typowo wiejskie, a główną działalnością jej mieszkańców było rzemiosło, drobny handel oraz uprawa łanów ziemi przydzielonych przez właściciela.
Ustawa z 1784 r. odcisnęła swoje piętno na podkarpackiej substancji miejskiej. W jej wyniku status miasta utrzymały jedynie: Przemyśl, Jarosław, Przeworsk, Rzeszów, Jasło, Brzozów, Krosno, Lesko, Sanok i Baligród, zaś większość podkarpackich miast zaszeregowano do kategorii miasteczek pozbawiając je ipso facto praw miejskich. Znalazły się tutaj: Baranów Sandomierski, Błażowa, Cieszanów, Dukla, Głogów Małopolski, Kańczuga, Kolbuszowa, Leżajsk, Łańcut, Mielec, Radomyśl Wielki, Radymno, Rozwadów, Rudnik nad Sanem, Sędziszów Małopolski, Sieniawa, Sokołów Małopolski, Strzyżów, Tarnobrzeg, Tyczyn i Ustrzyki Dolne.
W okresie autonomicznym ukształtował się następujący podział substancji miejskiej w Galicji. Pierwszą, najważniejszą kategorię stanowiły miasta krajowe, o własnym statucie. Tutaj nadal zaliczano jedynie Kraków i Lwów, drugą zaś miasta właściwe, czyli miasta rządzące się ustawą z 13 marca 1889 roku i posiadające prawa miejskie. Zaliczano tutaj nadal najważniejsze ośrodki dzisiejszego województwa podkarpackiego: Rzeszów, Przemyśl, Jarosław, Jasło, Krosno, Lesko, Przeworsk i Sanok. Do trzeciej kategorii, czyli miasteczek rządzących się ustawą z 3 lipca 1896 r. zaliczono znakomitą większość małych miast.
Trudne normy prawne
Kategoria „miasteczko” funkcjonowała do 1934 r., kiedy to już w wolnej Polsce dokonano podziału miejscowości na dwie kategorie: miasto (osada powyżej 3000 mieszkańców) i wieś (osada poniżej 3000 mieszkańców). Jednak indywidualnymi rozporządzeniami Rada Ministrów nadała status miasta dotychczasowym miasteczkom liczącym poniżej 3000 mieszkańców, ratując je tym sposobem przed degradacją do statusu wsi.
Zgodnie z postanowieniami ustawy z 1933 r., po jej rocznym vacatio legis, 13 lipca 1934 roku do rzędu miast podniesione zostały automatycznie następujące miejscowości (dotychczasowe miasteczka liczące ponad 3000 mieszkańców): Błażowa, Kolbuszowa, Leżajsk, Łańcut, Mielec, Rozwadów, Rudnik nad Sanem, Sokołów Małopolski, Strzyżów, Tarnobrzeg, Tyczyn i Ustrzyki Dolne, zaś drogą indywidualnych rozporządzeń Rady Ministrów dalszych dziewięć miasteczek, liczących poniżej 3000 mieszkańców: Baranów Sandomierski, Cieszanów, Dukla, Głogów Małopolski, Kańczuga, Radomyśl Wielki, Radymno, Sędziszów Małopolski i Sieniawa. Warto dodać, iż wówczas dotychczasowa wieś Nisko uzyskała status miasta (rozporządzenie z dnia 20 października 1933 r.).
Krótka historia upadku miast w wieku XIX
Jak przebiegał na terenie współczesnego województwa podkarpackiego proces formowania się substancji miejskiej przyjrzyjmy się poniżej.
Za pierwsze zdeklasowane do roli wsi miasto mogą uchodzić Gawłuszowice. Zapewne stało się to w XIV wieku. Prawdopodobnie miasto lokowano w 1215 roku ale z powodu nikłego zainteresowania osadników ostatecznie zanikło w ciągu następnego stulecia. Gawłuszowice to jedyny na Podkarpaciu typowy przykład nieudanej lokacji miejskiej.
W 1772 roku prawa miejskie utraciły dwie miejscowości: Boguchwała (miasto lokowane w 1728 roku na terenie wsi Piotraszówka, której nazwę zmieniono na Boguchwała; degradacja do statusu wsi, bez powrotu do wcześniejszej nazwy; przywrócenie praw miejskich 1 stycznia 2008 roku) i Wola Michowa (prawa miejskie od ok. 1730 roku, degradacja do statusu wsi). W 1785 roku, dalsze dwa dotychczasowe miasta zostały zdegradowane: Dębica (prawa miejskie od 1358 roku, w latach 1784–1785 miasteczko; degradacja do statusu wsi, prawa miejskie przywrócono w 1914 roku) i Zasów (prawa miejskie XVI/XVII wieku (?); w latach 1784–1785; degradacja do statusu wsi; do 1962 roku, funkcjonował jako Zassów).
Do końca XVIII wieku status miasta utraciły także: Lipsko (prawa miejskie w 1613 roku, po 1784 roku miasteczko (?); degradacja do statusu wsi), Płazów (prawa miejskie w 1614 r., degradacja do statusu wsi), Rybotycze (prawa miejskie ok. 1494 roku, po 1784 roku miasteczko (?); degradacja do statusu wsi) i Stanisławczyk (prawa miejskie od końca XVII wieku, po 1784 roku miasteczko (?); degradacja do statusu wsi).
W 1824 roku status miasta utracił Majdan Królewski (prawa miejskie od 1771 roku, miasteczko w latach 1784–1824; degradacja do statusu wsi). W 1869 roku status miasta utraciły: Krzeszów (prawa miejskie od 1641 roku; miasteczko w latach 1784–1869; degradacja do statusu wsi) oraz Zaklików (prawa miejskie od 1565 roku; miasteczko w latach 1784–1869; degradacja do statusu wsi. W 1870 roku z listy miast skreślono Jedlicze (prawa miejskie od 1768 roku, miasteczko w latach 1784–1870; degradacja do statusu wsi; przywrócenie praw miejskich w 1967 roku). W 1880 roku kolejne dwa miasta utraciły przywileje miejskie: Przecław (prawa miejskie od około 1409 roku; miasteczko w latach 1784–1880; degradacja do statusu wsi; przywrócenie praw miejskich od 1 stycznia 2010 r.) oraz Rzochów (prawa miejskie od 1382 roku; miasteczko w latach 1784–1880; degradacja do statusu wsi, od 1985 roku dzielnica Mielca).
Rok 1896 przyniósł dalsze osłabienie substancji miejskiej w naszym regionie. Z listy miast zniknęły wówczas trzy ośrodki: Baranów Sandomierski (prawa miejskie od 1354 roku; miasteczko w latach 1784–1896; degradacja do statusu wsi; przywrócenie praw miejskich w 1934 roku), Cieszanów (prawa miejskie od 1590 roku; miasteczko w latach 1784–1896; degradacja do statusu wsi; przywrócenie praw miejskich w 1934 roku) i Kańczuga (prawa miejskie od 1442 roku; miasteczko w latach 1784–1896; degradacja do statusu wsi; przywrócenie praw miejskich od 1934 roku).
Prawdopodobnie w 1898 roku status miasta utraciła także Jodłowa (prawa miejskie od 1359 roku; miasteczko w latach 1784–1898; degradacja do statusu wsi).
