Archeolodzy prowadzący prace pod posadzką bazyliki na Świętym Krzyżu odkryli ślady trzech wcześniejszych kościołów, które stały w tym miejscu oraz zawaloną kryptę – prawdopodobnie romańską. „To pierwsze takie odkrycie w tym miejscu. Liczę, że po żmudnym okresie interpretacyjnym uda nam się zaproponować zarys zarówno romańskiego jak i gotyckiego kościoła” – powiedział w piątek PAP archeolog od lat badający klasztor na Świętym Krzyżu dr Czesław Hadamik. Obecna XIX wieczna świątynia jest czwartym kościołem wzniesionym w tym miejscu.

„W jednym z wykopów odkryliśmy poziomy użytkowe prawdopodobnie kościołów gotyckiego i barokowego. Widzimy kamienną posadzkę na wapiennej zaprawie, bardzo starannie wykonaną” – powiedział dr Hadamik. Wiele wskazuje na to, że pamięta ona czasy, gdy na Święty Krzyż z pielgrzymkami przybywał Władysław Jagiełło oraz Kazimierz Jagiellończyk. Nieco bliżej północno-zachodniego narożnika świątyni, naukowcom udało się prawdopodobnie odnaleźć bardzo cenną pozostałość po romańskim, pierwszym kościele wzniesionym już w XII wieku. „Tu jest najciekawsza rzecz, według naszej oceny mamy do czynienia z zapadłym sklepieniem romańskiej krypty pamiętającej czasy najstarszej świątyni. Znaleźliśmy tu pojedyncze kości ludzkie, które wymagają badań antropologicznych. Mamy tutaj jak dotąd jedyny grób odkryty „in situ” w obrębie kościoła” – podkreślił Hadamik.

Jak dodał, krypta mogła zostać „oczyszczona” w połowie XVIII wieku, kiedy wszystkie szczątki odnalezione podczas remontów klasztoru zebrano w jedno miejsce i złożono pod ołtarzem z 1766 roku, który do dziś można zobaczyć w świętokrzyskich krużgankach. Odkrycie jest dobrą okazją do tego, by z większą dokładnością spojrzeć na dzieje rozbudowy klasztoru na Świętym Krzyżu. W północnej ścianie bazyliki już wcześniej odnaleziono fragmenty romańskiej budowli. Jedno z jej okien jest widoczne na pierwszym piętrze budynku klasztornego tuż przy posadzce. „Znajduje się ono około sześciu metrów od podłoża” – wyjaśnił naukowiec.

Jak przypomina dr Hadamik, pierwszy kościół romański prawdopodobnie został wybudowany w XII i XIII wieku. Został wspomniany w tzw. „latopisie wołyńsko-halickim”, który opisywał wypadki związane z drugim najazdem tatarskim na Polskę (zima 1259/60). „Tam jest jedno zdanie nieznanego ruskiego kronikarza, z którego wynika, że Tatarzy musieli zdobywać gród na Łyścu, w którym znajdowała się kamienna „cerkiew” pw. Świętej Trójcy. Wiele wskazuje jednak na to, że nie zniszczyli kościoła” – powiedział.

W początkach XIV wieku, pojawiły się tu relikwie Św. Krzyża, być może przywiezione z Węgier przez Władysława Łokietka. „Od tej chwili, ten klasztor zaczynał stopniowo swoją karierę sanktuarium. Rozbudowa odbyła się w pierwszej połowie XV wieku i fundował ją Władysław Jagiełło i później Kazimierz Jagiellończyk. Bardzo poważnym sponsorem był kardynał Zbigniew Oleśnicki. Wiemy, że wówczas ten pierwotny kościół romański nie był zburzony, a poszerzany w kierunku wschodnim i zachodnim” – powiedział dr Hadamik.

Jak wynika z notatki z połowy XV wieku świątynia była rozbudowana zarówno od strony wschodniej jak i zachodniej, czyli prezbiterium i kruchta. „Mamy prawo przypuszczać, że nowy gotycki kościół by mniej więcej dwa razy dłuższy niż pierwotny romański” – dodał archeolog. „Trzeci barokowy kościół powstał z rozbudowy prowadzonej przez opata Stanisława Sierakowskiego około połowy XVII wieku. W kronice zakonnika świętokrzyskiego z 1690 roku istnieje jedyny wizerunek kościoła sprzed XIX wieku. Można na nim zobaczyć, że jego korpus pozostał gotycki, natomiast od zachodu powstała fasada z dwiema wieżami zwieńczonymi barokowymi hełmami” – opowiadał.

Obecny kościół powstał po pożarze w 1777 roku. Ściany były podobno w tak złym stanie, że postanowiono całkowicie rozebrać świątynię, która stopniowo narastała od XII wieku. Wtedy zdecydowano o zburzeniu kościoła i wyrównania terenu. Przy okazji utracono wszystkie nagrobki i tablice. „Zachowała się tylko jedna tablica opata Michała z Krakowa – jednego z najwybitniejszych opatów świętokrzyskich w XV w., dyplomaty i bliskiego współpracownika Kazimierza Jagiellończyka” – zauważył dr Hadamik. Fasady obecnego kościoła są późnobarokowe natomiast wnętrze jest typowo klasycystyczne typowe dla czasów Stanisława Augusta.

Według tradycji utrwalonej przez Jana Długosza opactwo benedyktyńskie powstało w 1006 roku z fundacji Bolesława Chrobrego. Z badań historyków (m.in. prof. Marka Derwicha) wynika, że powstało ono nieco później bo w XII wieku. Jako założyciela wskazują oni Bolesława Krzywoustego. W okresie panowania dynastii Jagiellonów Święty Krzyż był najważniejszym sanktuarium w Polsce.

W lutym 2013 roku papież Benedykt XVI zdecydował o nadaniu kościołowi Św. Trójcy na Świętym Krzyżu tytułu bazyliki mniejszej. Była to jedna z ostatnich decyzji podjętych w czasie jego pontyfikatu. Dekret Stolicy Apostolskiej w tej sprawie został uroczyście odczytany 16 czerwca 2013 roku.

Artykuł pochodzi z serwisu Nauka w Polsce.