Małopolska

Małopolska jakiej nie znacie – Malopolska24.pl

Kołaczyce
Historia

Miasta i miasteczka na przestrzeni dziejów

rynek Jaćmierz
Jaćmierz – zabudowa rynku. Foto: Wikipedia.
ratusz Jaćmierz
Ratusz w Jaćmierzu. Foto: Wikipedia.

Nowa Polska – nowe prawa
Największe spustoszenie w podkarpackiej substancji miejskiej spowodowała ustawa z 28 maja 1919 roku. Na jej mocy w odrodzonej Polsce status miasta straciło aż 15 dotychczasowych miasteczek, które zdegradowano do statusu wsi: Czudec (prawa miejskie od 1427 roku; miasteczko w latach 1784–1919;), Dębowiec (prawa miejskie od 1349 roku; miasteczko w latach 1784–1919), Dynów (prawa miejskie od 1429 roku (1436 rok); miasteczko w latach 1784 – 1919; przywrócenie praw miejskich od 1946 r.), Jaćmierz (prawa miejskie od XV wieku; miasteczko w latach 1784–1919), Jasienica Rosielna (prawa miejskie od 1727 roku; miasteczko w latach 1784–1919), Kołaczyce (prawa miejskie od 1354 roku; miasteczko w latach 1784–1919; przywrócenie praw miejskich od 1 stycznia 2010 r.), Lutowiska (prawa miejskie od 1742 roku; miasteczko w latach 1784–1919), Mrzygłód (prawa miejskie od 1431 roku; miasteczko w latach 1784–1919), Narol wcześniej zwany Florianów (prawa miejskie od 1585 roku; miasteczko w latach 1784–1919, przywrócenie praw miejskich od 01 stycznia 1996 r.), Niebylec (prawa miejskie od XV wieku; miasteczko w latach 1784–1919), Nowy Żmigród (prawa miejskie od 1373 roku; miasteczko w latach 1784–1919), Osiek Jasielski (prawa miejskie od 1365 roku; miasteczko w latach 1784–1919), Radomyśl Wielki (prawa miejskie od 1581 roku; miasteczko w latach 1784–1919, przywrócenie praw miejskich od 1934 roku), Raniżów (prawa miejskie od 1782 roku; miasteczko w latach 1784-1919) oraz Zarszyn (prawa miejskie od 1395 roku; miasteczko w latach 1784–1919).
W 1925 roku status miasta utraciła Żołynia (prawa miejskie od ok. 1730 roku; miasteczko w latach 1784–1925), zaś w 1932 roku prawa miejskie stracił Frysztak (prawa miejskie od 1366 roku; miasteczko w latach 1784–1932). Rok później, w 1933 roku, status miasta straciło Wielopole Skrzyńskie (prawa miejskie od ok. 1348 roku; miasteczko w latach 1784–1933).

Kolejne regulacje prawne
Poważne zmniejszenie przestrzeni miejskiej na terenie dzisiejszego Podkarpacia miało miejsce także w 1934 roku wówczas to status miasta straciło dziewięć kolejnych miejscowości sprowadzonych do statusu wsi: Babice (prawa miejskie od 1484 roku; miasteczko w latach 1784–1934), Baligród (prawa miejskie od 1634 roku; miasteczko w latach 1880–1934), Bircza (prawa miejskie od XV wieku; miasteczko w latach 1784–1934), Brzostek (prawa miejskie od 1349 roku (1367 roku); miasteczko w latach 1784–1934, przywrócenie praw miejskich od 01 stycznia 2009 roku), Dubiecko (prawa miejskie od 1407 roku; miasteczko w latach 1784–1934), Fredropol (prawa miejskie od XVII wieku; miasteczko w latach 1784–1934), Jaśliska (prawa miejskie od 1366 roku; miasteczko w latach 1784–1934), Korczyna (prawa miejskie od XV wieku; miasteczko w latach 1784–1934) oraz Ulanów (prawa miejskie od 1616 roku; miasteczko w latach 1784–1934; przywrócenie praw miejskich od 1958 roku).
W 1935 roku dalsze trzy podkarpackie miejscowości straciły status miasta: Pruchnik (prawa miejskie od ok. 1436 roku; miasteczko w latach 1784–1935; przywrócenie praw miejskich od 01 stycznia 2011 roku), Radomyśl nad Sanem (prawa miejskie od 1556 roku; miasteczko w latach 1784–1935) oraz Wielkie Oczy (prawa miejskie od 1671 roku; miasteczko w latach 1784–1935).

Zamek w Krasiczynie
Zamek w Krasiczynie. Foto: Wikipedia.

Upadek kolejnych miast
W 1945 roku, po zakończeniu działań II wojny światowej, kolejny raz dziewięć miast straciło swój miejski status, przez co formalnie zdegradowano je do roli wsi. Do tejże grupy należały: Domaradz (prawa miejskie od XV wieku; miasteczko w latach 1784–1934; po 1934 roku nie zaliczany do miast), Grodzisko – Miasteczko (prawa miejskie od 1740 roku; miasteczko w latach 1784–1934; po 1934 roku nie zaliczane do miast), Jawornik Polski (prawa miejskie od 1472 roku; miasteczko w latach 1784–1934; po 1934 roku nie zaliczany do miast), Kalwaria Pacławska (prawa miejskie od XVII wieku; miasteczko w latach 1784–1934; po 1934 roku nie zaliczana do miast), Krasiczyn (prawa miejskie od XVII wieku; miasteczko w latach 1784–1934; po 1934 roku nie zaliczany do miast), Krzywcza (prawa miejskie od 1398 roku; miasteczko w latach 1784–1934; po 1934 roku nie zaliczana do miast), Oleszyce (prawa miejskie od 1576 roku; miasteczko w latach 1784–1934; po 1934 roku nie zaliczane do miast; przywrócenie praw miejskich od 1989 r), Tyrawa Wołoska (prawa miejskie od XVIII wieku; miasteczko w latach 1784–1934; po 1934 roku nie zaliczana do miast) oraz Ustrzyki Dolne (prawa miejskie od 1727 roku; miasteczko w latach 1784–1934; po 1934 roku nie zaliczane do miast; w latach 1945–1951 w granicach ZSRR w ramach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej; od 01 stycznia 1952 r. znów w Polsce; przywrócenie praw miejskich od 1952 roku).
Tę listę strat kończą, jak dotąd dwie ostatnie degradacje, które miały miejsce w 1946 roku. Wówczas to status miasta straciły dwie miejscowości po 1934 roku nie zaliczane do miast: Bukowsko (prawa miejskie od XVIII wieku; miasteczko w latach 1784–1934) i Nowotaniec (prawa miejskie od 1444 roku; miasteczko w latach 1784–1934).
Warto także odnotować, iż w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej kilka miejscowości uzyskało status miasta: Stalowa Wola (od 1 kwietnia 1945), Nowa Dęba (od 31 grudnia 1961) oraz Iwonicz Zdrój i Nowa Sarzyna (od 1 stycznia 1973). W latach 70. ubiegłego wieku miał miejsce jedyny na Podkarpaciu przypadek utraty przez miasto praw miejskich w związku z wchłonięciem go przez sąsiednie miasto. 9 grudnia 1973 roku z opisanych wyżej powodów status miasta stracił Rozwadów (prawa miejskie od 1690 roku; miasteczko w latach 1784–1934; przywrócenie praw miejskich od 13 lipca 1934 roku), który połączono z sąsiadującą z nim Stalową Wolą.
Współcześnie szereg zdegradowanych miast czyni starania o przywrócenie praw miejskich. Procedura ta nie jest łatwa, gdyż wieś ubiegająca się o nadanie lub przywrócenie praw miejskich musi spełnić kilka ściśle określonych kryteriów:

Krzywcza. Stara cerkiew.
Krzywcza. Stara cerkiew. Foto: Wikipedia.

Pierwszą grupę wymogów formalnych stanowią tzw. uwarunkowania przestrzenno-urbanistyczne. Należą do nich: posiadanie przez ubiegającą się miejscowość infrastruktury techniczno-komunalnej o charakterze miejskim, tj. całkowite zgazyfikowanie, posiadanie wodociągu i kanalizacji sanitarnej i burzowej, obejmujących całą wnioskującą miejscowość, a także oczyszczalnię ścieków z zabezpieczonymi rezerwami na wypadek rozbudowy funkcji mieszkalnych przyszłego miasta. Na jej terenie także musi odbywać się selektywna zbiórka odpadów, a całą miejscowość powinien obejmować miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, przewidujący jej rozbudowę, obejmującą m.in. przyszłą infrastrukturę miejską: osiedla, ciepłownię, ponadlokalne budynki użyteczności publicznej. W tej miejscowości muszą występować tzw. cechy funkcjonalno-przestrzenne świadczące o miejskości, tzn. powinna ona posiadać wykształconą przestrzeń urbanistyczną z rynkiem, zwartą zabudowę typu miejskiego, pozbawioną gospodarstw rolnych, czy też zabudowy związanej z hodowlą zwierząt, praktycznie wszystkie drogi powinny posiadać nawierzchnię bitą: asfaltową lub z kotki betonowej wraz z chodnikami. Na większości ulic zamontowane winno być całodobowe oświetlenie. Określenie granic przyszłego miasta nie może być zbyt szerokie, tzn. przyszłe miasto nie może w swoich granicach posiadać typowo wiejskiej i niezwartej zabudowy.
Jako element poważnie działający na korzyść wnioskującej miejscowości, brany jest pod uwagę tzw. czynnik historyczny, rozumiany jako posiadanie przez nią w przeszłości praw miejskich, np. herbu, a także umiejscowienie w niej siedziby lokalnej jednostki administracyjnej – gminy, a także posiadanie instytucji społeczno-kulturalnych, pełniących ponadlokalne funkcje społeczne.
Osobną grupę wymagań stanowią nakazy ujęte jako czynniki funkcjonalno-demograficzne, do których należą: posiadanie przez wnioskującą miejscowość odpowiedniej liczby mieszkańców. Obecnie wymóg stanowi zamieszkiwanie na jej terenie minimum 2000 mieszkańców zameldowanych na pobyt stały, a co najmniej 2/3 ludności musi posiadać zatrudnienie poza rolnictwem.
Do ostatniej grupy wymaganych czynników należą tzw. normy społeczne. Zalicza się tutaj: legitymowanie się przez władze miejscowości ubiegającej się nadanie lub przywrócenie praw miejskich poważnym poparciem społecznym jej mieszkańców oraz otaczającej jej gminy, a także pozytywna opinia właściwego terytorialnie wojewody.
Wydaje się, że czekają nas kolejne zmiany, zważywszy na nieuniknione procesy rozwoju demograficzno-przestrzennego współczesnych miast, zwłaszcza tych aspirujących do roli metropolii. W perspektywie 20- 50 lat dobiegnie końca bieg samodzielnych dziejów miejskich takich miejscowości jak: Boguchwała, Głogów Małopolski, Tyczyn, a nawet Łańcut, które w sposób naturalny wręcz, staną się sypialniami rosnącego przestrzennie Rzeszowa.

Artykuł został przedrukowany z czasopisma Skarby Podkarpackie 6(31)/2011. Autorem tekstu jest Tomasz J. Filozof.

Czytaj dalej: [1], [2], [3].

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

AlphaOmega Captcha Classica  –  Enter Security Code
     
 

Skarby Podkarpackie to czasopismo mające za zadanie przystępnie prezentować wiedzę z zakresu historii, historii sztuki, archeologii i etnografii terenów przygranicznych: polsko-ukraińskich i polsko-słowackich. Czasopismo to łączy naukową rzetelność z atrakcyjną oprawą, promując w ten sposób walory województwa podkarpackiego. Wydawane jest od roku 2006 przez Stowarzyszenie „Pro Carpathia” w Rzeszowie, a jego pomysłodawcą oraz redaktorem naczelnym jest Krzysztof Zieliński. W ciągu sześciu lat obecności na rynku odniosło sukces i pozwoliło na integrację środowiska służb konserwatorskich oraz fachowców i naukowców z dziedzin związanych z archeologią, historią sztuki, historią czy też etnografią.