Natura 2000 to nowatorski sposób ochrony przyrody opierający się na założeniu koegzystencji człowieka ze środowiskiem. W tworzeniu tego europejskiego programu garściami czerpano z idei tzw. zrównoważonego rozwoju – założenia, że człowiek może i powinien rozwijać się i polepszać swój byt biorąc przy tym pod uwagę zasoby środowiskowe i optymalizując ich wykorzystanie. Przecież bez tego co nas otacza istnieć nie możemy, a tym bardziej przyszłe pokolenia.

Nieznana Natura
Wydawać by się mogło, że o tym europejskim programie ochrony przyrody słyszeli niemal wszyscy – w końcu jego korzenie sięgają roku 1978, a w Polsce wprowadzany jest już od 8 lat. Niestety wyniki badań⁽¹⁾ zleconych przez Dyrekcję Generalną ds. Środowiska Komisji Europejskiej na temat stosunku obywateli UE do zagadnienia różnorodności biologicznej, a w tym do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, ukazały smutny i zaskakujący obraz. Większość badanych (80% mieszkańców Wspólnoty w wieku 15 lat i więcej) z niczym nie kojarzy hasła Natura 2000 – a ci, którym nazwa ta jest znana, niekoniecznie potrafią skojarzyć ją właściwie. Mimo, że europejska sieć obszarów chronionych wspomnianym programem obejmuje obecnie już 17% powierzchni UE, jedynie 8% respondentów przyznało, że słyszało o Naturze 2000 i wie, co ta nazwa oznacza. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy zapewne upatrywać w słabej, również w naszym kraju, kampanii informacyjnej podczas wprowadzania programu. Decydująca jednak wydaje się wciąż niska świadomość ekologiczna społeczeństw i zrozumienie dlaczego poszczególne elementy środowiska są tak bardzo zależne od siebie, a ich zachowanie warunkuje również byt człowieka. Na szczęście świadomość ta znalazła się w podwalinach istnienia Wspólnoty Europejskiej, bowiem jednym z najważniejszych celów jakie stawia sobie Unia Europejska jest ochrona różnorodności biologicznej.

Zagrożona różnorodność
Jak już wspomniano Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 to narzędzie realizacji jednego podstawowych założeń, jakie narzuciła sobie Wspólnota Europejska – zachowaniu różnorodności biologicznej. Jest to też cel i sens istnienia samej sieci, do którego dąży się poprzez zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków uważanych za cenne i zagrożone w skali całej Europy. Warto tu od razu zauważyć nieraz pomijany fakt – owe wybrane siedliska przyrodnicze i gatunki często mają charakter „parasolowych”, tj warunkujących, że chroniąc je w sposób bezpośredni, chronimy pośrednio gatunki i/lub siedliska przyrodnicze z nimi związane. Jest to istotne z punktu widzenia zachowania funkcjonalności ekosystemu jako całości, gdyż pojedyncze jego elementy nie mogą bez siebie istnieć samodzielnie, niezależnie od stanu zachowania i ilości środków na ten cel wydatkowanych. Powagę i trudność sprawy ukazał rok 2010, który miał być terminem, do którego spadek ilości siedlisk przyrodniczych i gatunków na terenie UE zostanie zatrzymany. Rok ten ochrzczono rokiem różnorodności biologicznej. Niestety założenia wcześniejszych strategii i polityk państw Wspólnoty, skądinąd ambitne i odważne, okazały się niemożliwe do osiągnięcia, a państwa członkowskie odniosły na tym polu porażkę. Wydano komunikat ⁽²⁾, w którym cel ten przesuwa się w przyszłość, jednak wydaje się, że program Natura 2000 zostanie głównym narzędziem jego realizacji.

Prawo
Podstawą prawną funkcjonowania Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 są dwie unijne dyrektywy: ptasia⁽³⁾ oraz siedliskowa ⁽⁴⁾. Dyrektywa Ptasia określa kryteria do wyznaczania ostoi dla gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem. Na jej podstawie wyznacza się obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO). Dyrektywa Siedliskowa ⁽⁵⁾ – ustala zasady ochrony pozostałych gatunków zwierząt, a także roślin i siedlisk przyrodniczych oraz procedury ochrony obszarów szczególnie ważnych przyrodniczo. Na jej podstawie wyznacza się obszary mające znaczenie dla Wspólnoty (OZW), które nie później niż po 6 latach od powołania muszą być wyznaczone Rozporządzeniem Ministra Środowiska jako obszary specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO).
Polska przystępując do Unii Europejskiej podpisała traktat ateński zobowiązując się m.in. do zawarcia zapisów powyższych dyrektyw w aktach prawa krajowego, z których najważniejszym (z punktu widzenia ochrony przyrody) jest ustawa o ochronie przyrody. Obszary Natura 2000 wyznacza się głównie na podstawie kryteriów przyrodniczych danego terenu, co ma bardzo ważne znaczenie w procesie powstawania sieci. Często podnoszone przez społeczności lokalne sprzeciwy wynikają właśnie z uwarunkowań społecznych i gospodarczych. Te zaś analizowane i uwzględniane są dopiero w procesie opracowywania planów zarządzania, co powinno nastąpić nie później niż 6 lat od wyznaczenia obszaru. Każdy obszar, już w momencie jego powstawania, posiada dokumentację składająca się z:

• Standardowego Formularza Danych (Standard Data Form – SDF), w którym zawarte są najważniejsze informacje o obszarze m.in. o położeniu i powierzchni obszaru, występujących typach siedlisk przyrodniczych i gatunkach, ich liczebności lub reprezentatywności w skali kraju, wartości przyrodniczej i zagrożeniach,
• mapy cyfrowej w postaci wektorowej.

Idee
Idea funkcjonowania sieci opiera się o dobrze znaną w świecie przyrodników zasadę zrównoważonego rozwoju. Zakłada ona rozwój społeczeństw, ale w taki sposób, by możliwie mocno ograniczać/minimalizować negatywny wpływ na środowisko i otoczenie. Pozwala to na optymalizację wykorzystania zasobów, jakim są również zasoby przyrodnicze. Takie podejście oraz filozofia sieci Natura 2000 znajduje swe odzwierciedlenie już w ustawie ochrony przyrody. W przeciwieństwie do innych polskich form ochrony przyrody nie opracowano listy zakazów obowiązujących na obszarach należących do sieci. Znalazł się tam jednak zapis podchodzący do sprawy ochrony obszarów w sposób nowatorski: na obszarach sieci Natura 2000 nie mogą być podejmowane żadne działania mogące znacząco negatywnie wpływać na przedmioty ochrony obszaru lub integralność sieci. Takie podejście sprawia, iż każda sprawa musi być analizowana oddzielnie i dla każdego przypadku analiza (nawet powierzchowna) kosztów i korzyści musi de facto zostać wykonana. Obiektywizuje to, w sensie przyrodniczym, proces rozwoju społeczności lokalnych działających w zasięgu sieci, ponieważ nikt z góry nie zabroni np. budowy domu, czy wielkiej fabryki – o ile tylko nie wpłynie to znacząco negatywnie na przedmioty ochrony obszaru. Co ciekawe, jeśli jakieś działanie wpływa znacząco negatywnie na przedmioty ochrony obszaru może zostać ono zabronione, nawet jeśli znajduje się ono poza granicami obszaru (np. zanieczyszczenia emitowane w górnych odcinkach rzeki). Z powyższego powodu obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość obszarów i obiektów objętych innymi formami ochrony przyrody, ponieważ uzupełnia on tę ochronę, a nie zastępuje. Sprawia to, że program ten jest powiewem świeżości i światowym ewenementem w zakresie międzynarodowej, obszarowej ochrony przyrody.

Szczegółowe zasady funkcjonowania Natury 2000, jej historia, sytuacja w Polsce, relacje z rolnictwem, leśnictwem, gospodarką wodną czy społecznościami lokalnymi zostaną poruszone na łamach malopolska24.pl w przyszłości – pierwszy szczegółowy temat już za miesiąc!

Przypisy:
⁽¹⁾ Attitudes of Europeans towards the issue of biodiversity. Analytical report, Wave 2 http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_290_en.pdf
⁽²⁾ KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW
⁽³⁾ Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa – wcześniej dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa
⁽⁴⁾ Dyrektywa Siedliskowa – Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory
⁽⁵⁾ Warianty wizji i celu UE w zakresie różnorodności biologicznej na okres po 2010 r. http://ec.europa.eu/environment/nature/biodiversity/policy/pdf/pl_act.pdf

Zdjęcia: Jarosław Sadowski

Jarosław Sadowski jest specjalistą od systemów zarządzania środowiskiem. Ukończył Ochronę Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, aktualnie jest pracownikiem Departamentu Obszarów Natura 2000 Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska.