Off-road w Małopolsce

Ekspansja ruchu off-road w Polsce jest widoczna z roku na rok. Przybywa pojazdów takich jak quady, motocykle cross czy enduro, a także skuterów śnieżnych i samochodów terenowych. Polskie społeczeństwo bogaci się, więc należy spodziewać się dalszego wzrostu liczby posiadaczy takich pojazdów. Jazda w trudnym terenie jest na pewno wielką frajdą dla off-roadowców, nie pozostaje jednak bez wpływu na środowisko – rozumiane nie tylko jako przyroda, ale również środowisko życia człowieka.

Udostępnij

Małopolska to region, którego dużą powierzchnię zajmują góry i lasy – miejsca życia wielu gatunków zwierząt i roślin, a także miejsca szczególnie wartościowe dla społeczeństwa pod względem rekreacyjnym i estetycznym. Tereny leśne czy górzyste są także atrakcyjne dla off-roadowców, bo właśnie w takim trudnym terenie mogą w pełni wykorzystać właściwości swoich pojazdów. Z upływem lat coraz bardziej odczuwalny jest problem nielegalnego off-roadu nawet w miejscach objętych formami ochrony przyrody: parkach narodowych, krajobrazowych, rezerwatach, itp. Jego narastanie potwierdzają w wywiadach pracownicy Gorczańskiego i Tatrzańskiego Parku Narodowego.

Konsekwencje off-roadu

Ruch pojazdów w lasach, a w szczególności poza drogami leśnymi niesie za sobą szereg szkodliwych skutków, zarówno przyrodniczych jak i społecznych.
W terenach górzystych, gdzie lasy pełnią m.in. funkcje glebochronne, poruszanie się pojazdami w drzewostanie powoduje zrywanie wierzchniej warstwy ściółki, a w konsekwencji wymywanie podczas opadów gleby aż do skały macierzystej. Również drogi leśne czy gruntowe, w szczególności po opadach deszczu, gdy ich nawierzchnia jest błotnista i plastyczna mogą ulegać dewastacji. Zdarza się, że niszczone są miejsca podmokłe, torfowiska, runo, a także uprawy leśne.

Warto zauważyć, że lasy pełnią także funkcje gospodarcze i produkcyjne, których elementem jest zrywka drewna, również destrukcyjna dla ściółki czy dróg. Jest to jednak element gospodarki leśnej, która jest prowadzona przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe w sposób planowany i kontrolowany. Wjazdy off-roadowców na tereny leśne nie są w skali kraju w żaden sposób koordynowane, a tereny do jazdy są wybierane wedle ich uznania.
Pojazdy silnikowe są także źródłem hałasu. Powodują płoszenie zwierząt, które porzucają dotychczasowe siedliska i wybierają spokojniejsze, lecz mniej korzystne dla nich miejsca. Z własnego doświadczenia wiem, że są rejony takie jak Gorce, czy ostatnio również Beskid Sądecki, gdzie co chwilę słychać ryk silników, a spotkanie pojazdów na szlaku nie należy do rzadkości. Spora część kierowców zapewne dba o stan techniczny swoich pojazdów, jednak szczególnie przy wjazdach do cieków czy zbiorników wodnych istnieje szansa ich zanieczyszczenia płynami eksploatacyjnymi, smarami czy olejem.

Cierpi nie tylko przyroda

Ekspansja off-roadu w ostatnich latach jest także odczuwalna przez miejscową ludność. Zdarza się, że niszczone są pola uprawne. Odczuwają ją także turyści chcący w spokoju wypocząć – pamiętajmy, że lasy pełnią także funkcje społeczne, udostępniając miejsca do rekreacji. Walory estetyczne takich miejsc są znacznie zmniejszane przez wspomniany wyżej hałas czy ślady po agresywnej jeździe. Nie trudno zauważyć, że ruch turystów pieszych czy rowerowych i off-roadowców na tych samych szlakach niesie za sobą ryzyko wypadków. Dla uczciwości należy dodać, że rowerzyści uprawiający tzw. downhill (zjazdy z góry) również są zagrożeniem dla piechurów, tym bardziej, że zwykle słychać ich dopiero w ostatniej chwili. Co prawda z racji generowanego hałasu pojazdy zwykle słychać wcześniej, jednak nie trudno wyobrazić sobie sytuację, gdy na wąskiej ścieżce w lesie kierowca motocykla wyjeżdżając zza zakrętu w ostatniej chwili zobaczy pieszego, który nie miał gdzie się usunąć. Off-roadowcy nie zawsze są świadomi możliwości swoich i swojego sprzętu, stąd też niejednokrotnie zdarzały się wypadki, także śmiertelne dla nich.
Warto zauważyć, że szlaki turystyczne po których poruszają się off-roadowcy często prowadzą przez tereny prywatne – może to skutkować cofnięciem zgody właściciela na poprowadzenie szlaku przez jego teren.

Prawo a off-road – teoria i praktyka

W prawie polskim istnieją przepisy regulujące kwestie wjazdu pojazdów silnikowych do lasów czy terenów objętych formami ochrony przyrody.
Zgodnie z art. 29 Ustawy o lasach „ruch pojazdem silnikowym, zaprzęgowym i motorowerem w lesie dozwolony jest jedynie drogami publicznymi, natomiast drogami leśnymi jest dozwolony tylko wtedy, gdy są one oznakowane drogowskazami dopuszczającymi ruch po tych drogach”. Przepis ten określa także odstępstwa od tej zasady związane z gospodarką i pracami leśnymi, dojazdem do terenów rolnych położonych w lasach, gospodarką łowiecką czy badaniami naukowymi.
Organizacja imprezy masowej czy sportowej w lesie także wymaga zgody jego właściciela lub zarządcy. Co istotne, przepisy Ustawy o lasach dotyczą także lasów prywatnych!

Sankcje za nielegalny wjazd do lasu określa art. 161 Kodeksu wykroczeń: „Kto, nie będąc do tego uprawniony albo bez zgody właściciela lub posiadacza lasu, wjeżdża pojazdem silnikowym, zaprzęgowym lub motorowerem do nienależącego do niego lasu w miejscu, w którym jest to niedozwolone, albo pozostawia taki pojazd w lesie w miejscu do tego nieprzeznaczonym, podlega karze grzywny”.
W parkach narodowych zabrania się „ruchu pojazdów poza drogami publicznymi oraz poza drogami położonymi na nieruchomościach będących w trwałym zarządzie parku narodowego, wskazanymi przez dyrektora parku narodowego, a w rezerwacie przyrody – przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska” (art. 15 Ustawy o ochronie przyrody). Odpowiedzialność karną za „zniszczenia w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach” określa art. 181 Kodeksu karnego.
Warto także nadmienić, że przepisy kodeksu drogowego stosuje się poza m.in. drogami publicznymi w „zakresie koniecznym dla uniknięcia zagrożenia bezpieczeństwa osób” (art. 1 ust. 2 pkt. 1 Ustawy prawo o ruchu drogowym).

Kwestia ruchu pojazdów silnikowych po wybrzeżu bałtyckim jest regulowana przepisami porządkowymi wydawanymi przez dyrektorów poszczególnych urzędów morskich na podstawie art. 48 Ustawy o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej. Przepisy te zwykle zawierają zakaz jazdy bez zgody Dyrektora Urzędu Morskiego po tzw. pasie technicznym w skład którego wchodzi plaża.

Obecnie nie ma sformułowanego wprost obowiązku rejestracji pojazdów przeznaczonych do poruszania się poza drogami publicznymi. Nie ma także jasnych i jednolitych wytycznych co do rejestracji quadów – różne urzędy rejestrują je w różny sposób lub nie rejestrują wcale. Stan ten zmieniają przepisy nowej Ustawy o kierujących pojazdami, która wchodzi w życie 11 lutego 2012 roku. Ustawa ta wprowadza m.in. zmiany w kodeksie drogowym wprowadzając kategorie pojazdów czterokołowiec i czterokołowiec lekki oraz prawo jazdy kategorii odpowiednio B1 oraz AM. Warto dodać, że spora część posiadaczy quadów chciała by nimi poruszać się legalnie po drogach publicznych, a jest to możliwe jedynie zarejestrowanym pojazdem.

Praktyka

Wymienione wyżej przepisy bardzo trudno egzekwować. Służbą, której jednym z głównych zadań jest walka ze szkodnictwem leśnym jest Straż Leśna. W 2010 roku na jednego strażnika przypadało ponad dziewięć tysięcy hektarów lasu, a zajmują się oni również innymi sprawami. Stan osobowy całej Straży Leśnej w Polsce to 955 strażników (dane z 31 grudnia 2010). Siły i środki jakimi dysponują nie pozwalają na skuteczną walkę z nielegalnymi wjazdami do lasów. Perspektywicznie jednak rozważa się wyposażenie Straży Leśnej w czterokołowce (zobacz „Raport zwalczania szkodnictwa leśnego za 2010 rok„). Dodajmy, że Straż Leśna nie posiada całodobowego, ogólnopolskiego numeru alarmowego, dlatego będąc świadkiem szkodnictwa leśnego, w tym również nielegalnych wjazdów na tereny leśne najlepiej informować o tym Policję pod numerami 997 lub 112. Niestety ogrom zadań postawionych przed Policją nie pozwala także tej służbie na skuteczną walkę z nielegalnym off-roadem. Policja często nie posiada pojazdów pozwalających na dotarcie w teren, ponadto nie należy spodziewać się, że sprawcy będą czekać na funkcjonariuszy.
Brak obowiązku rejestracji pojazdów oraz ograniczone siły i środki wyżej wymienionych służb sprawiają, że kierowcy quadów czy motocykli (zazwyczaj wyposażeni w kryjące ich twarz kaski) czują się często bezkarnie i anonimowo. Znane są przypadki prób taranowania czy też pobicia funkcjonariuszy Straży Leśnej oraz leśników.

Zgodnie z art. 29 Ustawy o lasach ruch w nich jest dozwolony drogami publicznymi. O ile z określeniem przebiegu dróg krajowych czy wojewódzkich nie ma problemu, to określenie przebiegu dróg niższych kategorii (powiatowych i gminnych) nie jest proste. Brak takich informacji zebranych w jednym miejscu . Istnieje co prawda internetowa mapa Lasów Państwowych, jednak sposób prezentacji dróg nie jest tam jednoznaczny.
Brak jest również oficjalnych statystyk odnośnie ilości pojazdów typu quad czy cross w Polsce. Liczba zarejestrowanych quadów na koniec 2008 roku wynosiła około 22 tysiące (źródło: odpowiedź na interpelację poselską nr 9521). Nie istnieją nawet szacunkowe dane dotyczące motocykli typu cross i skuterów śnieżnych.
Z szacunków Policji wynika, że jedynie 20% wszystkich quadów jest rejestrowanych.
Nie wiemy jednak jak zmieniły się te dane na przestrzeni lat. Można założyć, że liczba tych pojazdów wzrosła. Quady (w szczególności chińskiej produkcji) można nabyć w cenie od kilku tysięcy złotych. W ostatnich latach stały się one popularnym prezentem komunijnym.

Możliwe rozwiązania problemu

W dłuższej perspektywie nieuniknione wydaje się skanalizowanie polskiego ruchu off-road. Mogłoby się to odbyć poprzez wyznaczenie specjalnych tras w terenach o mniejszej wartości przyrodniczej lub tam, gdzie ma już miejsce jakiś ruch gospodarczy (ciągniki rolnicze, zrywka drewna). Powinno to jednak być poprzedzone wnikliwą oceną oddziaływania takich tras na środowisko. Samo wyznaczanie szlaków nic jednak nie da, jeśli karanie za wyjazd poza przygotowane trasy nie będzie efektywne. Warto rozważyć obowiązkowe oznakowanie pojazdów przeznaczonych do ruchu poza drogami publicznymi pozwalające na jednoznaczną identyfikację ich posiadacza. Obowiązek rejestracji takich pojazdów w rozumieniu art. 71 kodeksu drogowego nie wydaje się zasadny, gdyż spora część wymaganego do rejestracji wyposażenia (np. lusterka, kierunkowskazy) przy jeździe terenowej nie jest przydatna, a do tego może ulec uszkodzeniu czy zgubieniu.
Można rozważać także podniesienie wysokości grzywien grożących za nielegalny wjazd do lasu, gdyż na zwiększenie wykrywalności raczej nie ma co liczyć. Obecnie grzywny nakładane w wysokości do 500 PLN nie wydają się być dotkliwą karą dla posiadaczy wykorzystywanych hobbystycznie pojazdów wartych kilkadziesiąt tysięcy złotych.
Niektóre środowiska proponują skierowaniu ruchu off-road jedynie na zamknięte tory. Ma to sens w przypadku sportowej rywalizacji. Nie liczmy jednak na to, że off-roadowcy, którzy wybrali obcowanie z naturą zza kierownicy dadzą się zamknąć na torze długości kilkuset metrów czy nawet kilku kilometrów po to, by jeździć w kółko.

W 2010 roku Polski Związek Motorowy powołał grupę roboczą, której celem jest unormowanie kwestii uprawiania sportów motorowych na obszarach leśnych. W spotkaniach grupy roboczej będą brali udział przedstawiciele Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Polskiego Związku Motorowego oraz samorządów. Z informacji pozyskanych przez portal StopQuadom wynika, że do 21 czerwca 2011 roku odbyły się dwa spotkania grupy, których celem było określenie kierunków i możliwości działania mając w szczególności na uwadze poprawę istniejącej sytuacji oraz złożoność i zasięg zagadnienia.

Czy off-road to tylko problemy?

Quady są wykorzystywane coraz szerzej przez służby takie jak Policja, Straż Pożarna, Straż Graniczna, GOPR, TOPR czy nawet ostatnio Straż Ochrony Kolei. Takie też – utylitarne – było początkowo przeznaczenie tych pojazdów. Należy zauważyć i docenić, że środowisko off-roadowców jest prężną i zorganizowaną grupą prowadzącą w koordynacji z leśnikami akcje sprzątania lasu. Off-roadowcy pomagają przy powodziach, organizują imprezy dla wychowanków domów dziecka, a także biorą udział np. w Wielkiej Orkiestrze Świątecznej pomocy.
Jednak pozytywne działania tej grupy nie powinny nam przesłaniać szerszego obrazu konsekwencji powodowanych przez rozwój polskiego off-roadu w ostatnich latach.

Istnienie coraz większej rzeszy off-roadowców w Polsce jest faktem. Czy to źle? Ciężko o jednoznaczną odpowiedź. Z punktu widzenie klęsk żywiołowych posiadanie przez społeczeństwo pewnej liczby pojazdów terenowych i umiejętności ich wykorzystania jest korzystne. Z drugiej strony coraz częstsze ich wykorzystywanie tylko dla zabawy niesie szereg wyżej wspomnianych konsekwencji. Czy możliwe jest pokojowa koegzystencja wszystkich stron tego nabrzmiewającego konfliktu? Myślę, że tak, jednak wymaga to zmiany podejścia stron konfliktu a także zmian w prawie. Mam nadzieję, że nastąpi to jak najszybciej.

Bartosz Radwan jest ekspertem zajmujacym się problematyką nielegalnego off-roadu w Polsce i jego wpływem na środowisko. Redaktor naczelny serwisu StopQuadom.pl.
Zdjęcia (za wyjątkiem tych pochodzących z Wikipedii): Bartosz Radwan.